आपल्या सभोवतालच्या प्रत्येक सजीवात किती आश्चर्यं दडलेली आहेत!
पक्ष्यांच्या मऊसूत हलक्या पिसांमध्ये मैलोनमैल उडण्याची ताकद कुठून येते? मधमाशा मकरंदावर अशी कोणती प्रक्रिया करतात, ज्यातून हजारो वर्षं टिकू शकणारा मध तयार होतो? कुण्या एका कीटकाची अंडी वीस-वीस वर्षं सुप्तावस्थेत कशी काय राहू शकतात? माणसाला अजूनही न जमलेलं सेल्युलोजचं विघटन बुरशी कसं करते? आश्चर्यंच आश्चर्यं! आपल्या शरीराचंही तेच. मेंदूपासून हृदयापर्यंतच्या लाखो गुंतागुंतीच्या यंत्रणा सुरळीत कशा चालतात, हे एक कोडंच.
माझा स्वभाव नादिष्टच. अनेक गोष्टी करून पहायचा नाद. त्यात लाकूड हाती लागलं आणि कोरत बसलो, ते आजपावेतो. हत्यार कसं धरायचं तेही सुरुवातीला माहीत नव्हतं. त्यामुळे भरपूर चुका केल्या. हाताला, मांडीला जखमा झाल्या. कधी हत्याराला हातोडीचा ठोका जरा जोरात बसला; लाकूड चिरफाळत गेलं. केलेलं काम वाया गेलं. पण त्यातून लाकडाचा स्वभाव कळला. आपलं आपण शिकत गेलो. हळूहळू लाकडातून शिल्पं आकारत गेली. तुम्हाला सांगतो, शिल्प पुरं झाल्यावर काय बरं वाटतं! शिखरावर पोहचल्यावर थकवा घालवणारा वाऱ्याचा थंडगार झोत यावा तसं.
अनिल अवचट यांचे `कार्यरत’ हे सोळावे पुस्तक. कार्यहीनता, भ्रष्टाचार, अविवेकी राजकारण यांनी काळोखलेल्या वातावरणात हे काही आशेचे किरण. या पुस्तकातील माणसे समाजातल्या प्रश्र्नांवर सर्वस्व झोकून देऊन काम करणारी. प्रसिद्धीच्या झोताबाहेर राहून समाजासाठी वेगळ्या वाटा शोधणारी. आदिवासींमधे काम करणारी सुरेखा दळवी, विंचूदंशावर इलाज शोधणारे बावस्कर, तुंगभद्रा नदीच्या पर्यावरणाच्या नाशाविरुद्ध लढणारे हिरेमठ, दुष्काळी भागात प्रतिसृष्टी निर्माण करणारे अरुण देशपांडे आणि काका चव्हाण, आणि गडचिरोलीतील आदिवासींमधल्या आरोग्याच्या प्रश्र्नांवर उत्तर शोधणारे अभय व राणी बंग, यांच्या कामाकडे, चारित्र्याकडे पाहिलं तर जगायची नवी उभारी येते. सर्वच काही संपलं नाही, याची ग्वाही, या पुस्तकातली माणसं पानापानावर, वाक्यावाक्यात देत राहतात.
स्वतःविषयीच्या आत्मचरित्रात्मक ललित लेखांचा संग्रह.
हमाल, भंगी, वेश्या, ऊसतोडणी कामगार, धार्मिक भोंदूगिरी अशा कितीतरी विषयांची त्यांनी त्यांच्या नजरेनं केलेली पाहणी आणि त्यातून त्यांनी उभं केलेलं लेखन, हे मराठी साहित्यातले एक महत्त्वपूर्ण काम आहे. विशेषतः त्यांचं ‘माणसं’ हे पुस्तक या अर्थाने मराठी साहित्यातील मैलाचा दगड आहे. ‘माणसं’पूर्वी अशा प्रकारचं लेखन मराठीत नव्हतं असं नाही, पण अवचटांनी वृत्तांतकथन म्हणजे रिपोर्ताजच्या साहाय्याने वाचकाला जे काही दाखविलं, ते एकदमच नावीन्यपूर्ण होतं. ‘माणसं’ मधल्या दीर्घलेखांमध्ये पत्रकाराची वास्तव टिपणारी नजर आहे, पण त्यामध्ये एखाद्या कादंबरीकारासारखे तपशील येतात.
समाजाशी निगडित घडामोडींचा सखोल ऊहापोह करणारे आठ लेख ‘प्रश्र्न आणि प्रश्र्न…’मध्ये समाविष्ट आहेत : ‘पाणी आणि माती’, ‘पठार आणि खाणी’ या लेखांतून, त्यांचे जीवनातील स्थान, त्यांची जपणूक आणि उपयोजन यांचा विचार होतो… मध्यप्रदेशातील बस्तर भागातल्या जंगलाची बेबंद तोड ‘बस्तरचे अरण्यरुदन’मध्ये चित्रित होते. भारतातला मत्स्यव्यवसाय, त्यातल्या व्यावसायिकांचे प्रश्र्न, जागतिकीकरणाचे परिणाम यांचे विवेचन अनिल अवचट ‘मच्छिमार आणि समुद्र’मध्ये करतात….
Learning to live again book is a story of Muktangan, narrated by its founder Anil Awachat. The writer is a popular Marathi auther, a recipient of several literary honors, including the Sahitya Akademi award. – Anil Awachat.
मुक्तांगन को दान करते समय, पु. ल. देशपांडेजीने कहा, “किसी एक घर में भी नशामुक्ति का दीपक जल उठे तो मैं समझूंगा कि मेरा दान सार्थक है।”
पु. ल. देशपांडे वैसे ही मेरे पिता समान हैं। उनका अनुकरण करते हुए मैं यह कहना चाहूंगा कि यदि कोई व्यसनी जो इस पुस्तक को पढ़ रहा है और व्यसन के अंधेरे में भटक रहा है, उसे उम्मीद कि किरण दिखाई दे, तो इस पुस्तक को लिखनेका मेरा श्रम धान्य होगा।
